Khi doanh nhân bước vào tâm bão: nhìn lại toàn cảnh pháp lý, kinh tế và truyền thông

Trong nhiều năm trở lại đây, dư luận Việt Nam liên tục chứng kiến những vụ việc doanh nhân bị bắt, bị khám xét nhà, bị khởi tố hoặc tạm giam. Những cái tên từng xuất hiện trên sân khấu ánh đèn, từng trao học bổng cho học sinh nghèo, từng được truyền thông ca ngợi như người hùng của thời đại kinh tế thị trường… bỗng trở thành tâm điểm của những lời bàn tán, những bài đăng đầy ác ý, những cuộc “săn lùng” đời tư không hồi kết. Đáng buồn hơn, số phận pháp lý của họ nhiều khi chưa được xác định, nhưng trên mạng xã hội, bản án đã được tuyên từ lâu.

Sự biến đổi dữ dội ấy không chỉ phản ánh cái nhìn khắc nghiệt mà xã hội dành cho doanh nhân khi họ vướng vòng tố tụng. Nó còn cho thấy một thực tế sâu xa: công chúng thường chỉ nhìn doanh nhân bằng hai màu trắng – đen. Khi họ đang ở đỉnh cao thành công, chúng ta tung hô, nhưng khi họ gặp biến cố, toàn bộ những điều tốt đẹp lập tức bị xóa sạch. Để hiểu đúng và đầy đủ hiện tượng này, cần soi rọi nó dưới ba góc độ: pháp lý, kinh tế và truyền thông – ba yếu tố quyết định sự sống còn của doanh nghiệp cũng như danh dự của người đứng đầu.

Về mặt pháp lý, doanh nhân không phải là đối tượng đặc biệt được bảo vệ ngoài khuôn khổ luật pháp. Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 quy định rất rõ các biện pháp bắt giữ, khám xét, phong tỏa tài sản… có thể áp dụng đối với bất kỳ cá nhân nào khi có dấu hiệu vi phạm. Một lệnh khám xét nhà, một quyết định khởi tố hay tạm giam đều có trình tự pháp lý nghiêm ngặt, từ khâu phê chuẩn đến thi hành. Doanh nhân, dù giữ vị trí cao trong xã hội, dù tạo ra hàng nghìn việc làm, cũng phải tuân theo những quy định đó như mọi công dân khác.

Tuy nhiên, pháp luật không chỉ là cây gậy trừng phạt. Pháp luật còn là lá chắn. Điều 13 BLTTHS quy định rõ nguyên tắc suy đoán vô tội, nhấn mạnh rằng mọi người chỉ bị coi là có tội khi có bản án có hiệu lực của tòa. Hiến pháp cũng khẳng định quyền bất khả xâm phạm về đời sống riêng tư. Điều này có nghĩa là hình ảnh người bị bắt, thông tin về gia đình, đời sống cá nhân… không thể tự do lan truyền nếu không được phép hoặc không phục vụ mục đích điều tra, truy tìm. Rất tiếc, đây là nguyên tắc thường xuyên bị bỏ qua mỗi khi một doanh nhân vướng vòng lao lý.

Một hình ảnh bị rò rỉ, một đoạn video ghi cảnh khám xét nhà, hay thậm chí chỉ là một chiếc phong bì niêm phong trên bàn làm việc… cũng có thể trở thành “bằng chứng” để cư dân mạng kết luận về tội lỗi của ai đó. Không ít người bị bôi nhọ, bầm dập danh dự, gia đình tan nát, trong khi cơ quan điều tra vẫn chưa công bố kết luận. Nhiều trường hợp cuối cùng được minh oan, nhưng danh dự và sự nghiệp không bao giờ quay lại. Sự khắc nghiệt tồn tại ở chỗ: pháp luật có thể trả lại sự trong sạch, nhưng xã hội hiếm khi trả lại niềm tin đã mất.

Ở góc độ kinh tế, hậu quả của việc một doanh nhân bị bắt còn nặng nề hơn nhiều so với những gì ta nhìn thấy trên bề mặt. Một người đứng đầu doanh nghiệp không chỉ là người sở hữu tài sản hay người điều hành, mà còn là trụ cột của cả một hệ thống đang vận hành – từ nhân viên, đối tác, nhà cung cấp, khách hàng, đến ngân hàng và các tổ chức tín dụng. Sự vắng mặt của họ, đặc biệt trong bối cảnh bị khởi tố, có thể gây đứt gãy dây chuyền hoạt động của doanh nghiệp.

Một lệnh tạm giam có thể đồng nghĩa với việc dòng tiền bị đóng băng. Ngân hàng lập tức thu hồi nợ, đối tác dừng hợp tác, khách hàng hủy hợp đồng, nhân viên hoang mang. Chuỗi cung ứng – vốn vốn đã mong manh – chỉ cần một mắt xích gãy là kéo theo toàn bộ hệ thống. Trong nhiều trường hợp, doanh nghiệp không sai, nhưng chỉ vì người đứng đầu bị điều tra, doanh nghiệp vẫn rơi vào tình trạng “chết lâm sàng”. Đây là điều mà số đông dư luận không nhìn thấy khi hả hê trước một vụ bắt giữ gây chú ý.

Người ta cũng thường quên rằng những doanh nhân này từng là người đã miệt mài cống hiến. Họ điều hành doanh nghiệp không chỉ để làm giàu cho bản thân, mà còn nuôi sống hàng trăm, thậm chí hàng nghìn lao động. Họ chạy đôn chạy đáo để xoay vốn, thương lượng với ngân hàng, tìm kiếm hợp đồng mới để đảm bảo lương tháng cho nhân viên. Nhiều người mang trọng trách đến mức bị stress nặng, mất ngủ triền miên, tóc bạc nhanh chỉ sau vài tháng. Nhưng những điều ấy ít được xã hội ghi nhận. Trong mắt công chúng, doanh nhân chỉ gắn liền với chiếc xe sang, căn biệt thự lớn và đồng hồ tiền tỷ – những biểu tượng của sự giàu có, chứ không phải của sự hy sinh.

Cũng vì vậy, khi có biến cố, công chúng thường mặc định rằng sự giàu có ấy chắc chắn phải đi kèm với điều khuất tất. Sự mặc định ấy gây tổn thương không chỉ cho cá nhân doanh nhân mà còn cho toàn bộ môi trường kinh doanh. Một xã hội đánh đồng “giàu = tội lỗi” sẽ khó khuyến khích tinh thần khởi nghiệp, sáng tạo và đầu tư dài hạn. Trong khi đó, một nền kinh tế muốn phát triển phải dựa trên sự tin cậy, công bằng và minh bạch, chứ không phải trên cảm tính và sự kết tội trước giờ G.

Ở góc độ truyền thông, tác động của mạng xã hội còn khủng khiếp hơn cả tác động pháp lý hay kinh tế. Một bản tin ngắn, một video phát tán, một bình luận ác ý… có thể lan truyền trong vài phút, tạo thành làn sóng phẫn nộ mà ngay cả cơ quan điều tra cũng không thể kiểm soát. Không thiếu người tự gắn cho mình danh xưng “người trong cuộc”, “người am hiểu pháp luật”, “người quen biết doanh nghiệp”, để đưa ra những bình luận thiếu căn cứ, ảnh hưởng nghiêm trọng đến tiến trình tố tụng.

Nghiêm trọng hơn, hầu hết doanh nhân Việt Nam không có sự chuẩn bị cho khủng hoảng truyền thông. Họ không có đội ngũ luật sư truyền thông, không có người phát ngôn, không có quy trình nội bộ bảo mật thông tin. Khi sự cố xảy ra, doanh nghiệp gần như bị “đánh úp”. Chỉ trong một đêm, mọi thông tin nội bộ bị tung lên mạng, mọi câu chuyện riêng tư bị khơi lại, và doanh nghiệp không kịp trở tay. Nhiều trường hợp, chính sự im lặng hoặc phản ứng sai lầm đã khiến dư luận càng hiểu lầm và tạo áp lực lớn hơn lên cơ quan điều tra lẫn hệ thống pháp lý.

Nhìn lại toàn cảnh, có thể thấy doanh nhân đứng ở vị trí rất đặc biệt: họ chịu trách nhiệm trước pháp luật như mọi công dân, chịu trách nhiệm trước nền kinh tế như một mắt xích trọng yếu, và chịu trách nhiệm trước truyền thông như một nhân vật công chúng dù họ không mong muốn. Vì vậy, sự công tâm khi đánh giá một vụ việc liên quan doanh nhân là điều thật sự cần thiết. Một bản án của dư luận, nếu đến quá sớm, có thể tước đi cơ hội được xét xử công bằng của họ. Và một thái độ hả hê của xã hội trước sự sa ngã của người khác không giúp đất nước lớn mạnh hơn, mà chỉ làm mòn đi tinh thần nhân văn và môi trường kinh doanh lành mạnh.

Sẽ đến lúc chúng ta cần tự hỏi: liệu một vụ việc đang trong quá trình điều tra có nên bị biến thành trò tiêu khiển trên mạng xã hội hay không? Liệu một bức ảnh bị rò rỉ có đủ để phán xét cả cuộc đời cống hiến của một con người? Liệu chúng ta có đang vô tình tạo thêm áp lực cho cơ quan chức năng, gây nhiễu loạn thông tin và ảnh hưởng đến quá trình điều tra khách quan? Và quan trọng hơn, liệu chúng ta có đang vô tình khiến những doanh nhân chân chính cảm thấy chùn bước trong việc đầu tư, sáng tạo, phát triển doanh nghiệp vì lo sợ sự nghiệt ngã của dư luận?

Doanh nhân không phải thánh nhân. Họ cũng có thể sai, có thể vấp ngã, có thể bị cuốn vào dòng xoáy cơ chế hay sai sót của cộng sự. Nhưng họ đã và đang đóng góp không nhỏ cho nền kinh tế và xã hội. Một sai lầm – nếu có – không thể xóa sạch mọi điều tốt đẹp họ đã làm. Điều mà xã hội cần là sự công tâm, khách quan và nhân văn khi nhìn nhận mỗi vụ việc. Tôn trọng sự thật, tôn trọng quy trình tố tụng và tôn trọng danh dự con người không chỉ là yêu cầu pháp lý, mà còn là thước đo văn minh của một cộng đồng.

Trong một thời đại mà thông tin lan truyền nhanh hơn cả tốc độ kiểm chứng, trách nhiệm của mỗi người không chỉ là quan sát, mà còn là suy xét. Để khi một doanh nhân bước vào tâm bão, chúng ta không trở thành cơn lốc thổi họ đến bờ vực, mà trở thành tấm gương phản chiếu sự công bằng mà pháp luật và đạo lý luôn hướng đến.